ҚАЛАУЫН ТАПСА, ҚАМЫС ТА КӘДЕГЕ ЖАРАЙДЫ

ҚАЛАУЫН ТАПСА, ҚАМЫС ТА КӘДЕГЕ ЖАРАЙДЫ
10.07.2013 19:51 Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ       047


Жұмыр жерді мекендейтін жеті миллиард адамның энергетикалық сұранысын қанағаттандыру планетамыздың болашақтағы ең бір өзекті проблемасына айналып отыр.
«Жаһандық жылыну үрдісі» атты дәуірлік қауіп те  қыр астынан бас көтере бастады.  Ғалымдардың пікірінше, осы жүз­жылдықтың соңына таман ауаның температурасы 6,4 градусқа жылынып, әлемдік мұхиттардың деңгейі 58 сантиметрге көтеріледі екен. Сондықтан бүгінгі таңдағы түйінді мәселе – дәстүрлі энергетикалық қуат шикізаттарына тиімді балама табу.
Болжам бойынша 2020 жылы әлемдік тұрғыда энергияның барлық түрлеріне сұраныс артып, оны қолдану екі есеге артпақ. Бұған байланысты халықаралық сарапшылар «бо­лашақта көмір тек энергия есебінде ғана қолданып, мұнай шикі күйінде экспорттала беретін болса, аталмыш ресурстардың қоры азаяды. Сондықтан био­экономикаға, сол арқылы био­отынға  ден қою қажет» деседі.
Шетелдерде биоотын сала­сының дамуы бірқатар салық преференцияларымен ынталан­дырады. Ал бізде бұл жүйе енді ғана мемлекеттік деңгейде  қолға алына бастады. Ғалымдар ауыл­шаруашылық қалдықтарынан өндірілген екінші буынды био­отын жылына 3,8 млрд литрді құрап, мұнай импортын 5 пайызға қысқартуға және жылына 350 млн доллар табыс әкелуге, 40 мың жұмыс орнын ашуға  мүмкіндік береді деп отыр. АҚШ-та құра­мында биоотыны бар бензин өндірушілер үшін бір литр биоэтанолға 13 цент, бір литр биодизельге 25 цент және де қолданылған өсімдік майынан өндірілген биодизельге 13 цент кө­лемінде салық преференциялар қарастырылған.
Алыс-жақын шетелдерде би­дай мен арпа сабағының қал­дығынан биоотын дайындау мәселесін көтеріп жатқанда, қазақ даласында иен далада өсіп тұрған кәдімгі ну қамысты биоотынға айналдыру идеясы еліміздің батыс өңірінде, Атырау об­лы­сында айтылды. Өткен жылдың аяғында «Ақ қамыс»  ЖШС  Бас директоры, қазақстандық кә­сіпкер  Аян Темірәлі  кәдімгі ну қамыстан түйіршіктелген био­отын шығару ниетін жария етті. Су жағасында өсіп тұрған ақ қамысты кәдеге жаратып, био­отын шығаратын зауытты іске қосуды көздеп жүрген кәсіпкер 2009 жылдан бері жаңа өндіріс орнының жобасын әзірлеумен айналысып келеді. Атырау об­лы­сының  Құрманғазы ауданының орталығында қоршаған ортаға әсерді алдын ала бағалау бойынша қоғамдық тыңдау өткізді. Зауыт­тың техникалық-экономикалық негіздемесін ресейлік «Портал Инжиниринг» АҚБ компаниясы әзірлепті. Ал «ЭкоЭнергия» за­уыты (РФ. Псковь қаласы) жер­гілікті қамыстан түйір­шіктелген капсулалардың тәжірибелік үлгілерін дайындап берген. Ел көлемінде ең тұңғыш рет қолға алғалы отырған пилотты жобаға Санкт-Петербургтегі SGS ком­паниясы әлемдік стандартпен сәйкес келетінін дәлелдеген сапа сертификатын берді.  Германия, Швеция, Голландия компа­ниялары Қазақстанда шы­ғарылатын биоотын өніміне  қы­зығушылығын танытып үлгеріпті. Зауыт құрылысына тапсырыс берген «Ақ қамыс» ЖШС Бас директоры Аян Темірәлі Ни­дер­ландыдағы Роттердам портында биоотын өндірісі бойынша өткен Ресей – Голландия халықаралық конференциясына қатысып, Қазақстанда қамыстан түйір­шіктелген биоотын шығаратын зауыттың жобасы жөнінде ке­ңінен әңгімелепті.
Біз кәсіпкер жігіттен қа­мыс­тан биоотын шығару идеясы туралы сұраған едік.

Бастама қалай басталды?
Қазақтың даласы ну қамыстан кенде емес. Аян туып-өскен ба­тыс өңірінде жаз қызығы түгесіле салысымен қамыс өртеу науқаны басталатын. Бірде Кореядан оқып келген балдызы  қамыстан қағаз жасау идеясын ұсынды. Бірақ қамыстан жасалған қағаз «А-4» форматы тәрізді аппақ емес, сарғыш болып шықандықтан, сұранысқа ие емес.  Қағаздың мұндай түрін дайындауды кә­сіпкер жігіт тиімсіз деп тауыпты. Себебі бәсекелес көп. Ресейде бі­лім алған жас жігіт ойлана келе ну қамысты  ұнтақтап, отын дайындауға бел буды. Идея бар, бірақ оны дайын өнімге айнал­дыратын орта жоқ. 2010 жылы Мәскеуде биоотын дайындау бо­йынша халықаралық конгреске қатысады. Конгресте идеясын жүзеге асыратын бір ілік тапты. Арада оншақты күн өткенде  қазақтың  күннің астында кепкен ақ қамысы вагонға тиелген кү­йінде Ресейдің Псков қаласына жол тартты.  Қазақстаннан жеткен 1 тонна қамыс біраз қиын­дық­тардан соң түйіршіктелген био­отынға айналып шыға келді.  
2012 жылдың соңында Атырау облысы, Мақаш ауылдық ок­ругының Голбин учаскесінде қамыс шикізатынан жылына 120 мың тонна қатты биоотын та­уарын өндіретін зауыттың ір­ге­тасы қаланды. Зауыт толық пай­далануға берілгенде жергілікті жерде жыл сайын өртелетін қалың қамыс енді қажетке жарап, аудан бюд­жетіне пайда келтірмек.
– Қамыстан түйіршіктелген отын өндіретін зауыт құрылысы мемлекеттік экологиялық сарап­тамадан өтіп, жергілікті ауа ра­йына зияны жоқтығын дәлелдеген сараптама қағазы алынды. Киот хаттамасы  бойынша ауаға шыға­рылатын көмірқышқыл газының ең төменгі мөлшері 0,7 пайыз болса, біздікі  00,6 пайыз ғана.  Экологияға бола алаңдауға негіз жоқ. Алдағы күндерде бұл жерде жоба бойынша жұмыстарымызды жүргізуді бастамақпыз. Құрылыс жобасын жасаған да, оны іске асыратын да Алматы қаласындағы “LIGHTHouse Kazakhstan” ЖШС. Бас менеджері Испания  азаматы – Жерардо Баригон. Салынғалы жатқан зауыт құрылысының құны 7,6 млн евроны құрайды. Оған зауыттың қондырғылары, қамысты шабатын үлкен тех­никалар, тауарды дайындайтын құрал-жабдықтар да кіреді. Нысанның көлемі 10 гектар жерді қамтымақ. Қамыс шабылатын 25 мың гектар жердің актісі жасақ­талды. Енді бұл зауыт қатарға қо­сылғанда, негізгі болжам бойынша жылына 210 млн теңге корпоративті табыс салығы тө­ленеді. 100 адам тұрақты жұмыс­пен қамтылып, оларға 60-150 мың теңге көлемінде жалақы бел­гі­ленеді. Алла сәтін салса, келесі айда басталатын құрылыс жұ­мыс­тарына да 300 адам қатысады. Құрылыс 6 айда бітіп, зауыт пайдалануға берілгеннен соң 3 ай көлемінде толықтай іске қосылып, сынақ мерзімінен өтеді. Осыдан кейін өнімдерімізді шетелдерге шығарып сатуды бастаймыз. Жақын болашақта қазақстандық жылу электр стансалары да біздің өнімдерге сұраныс беріп қалатын шығар, – дейді Аян Темірәлі.
 Зауыт құрылысы  жұмыстарын  Алматыдағы «LIGHTHouse Kazakhstan» ЖШС атқарады. Оның құрылысына  жергілікті жерден 200-250-ге жуық адам жұмысқа тартылмақ. Зауыт іске қосылған кезде 100 адам тұрақты жұмысқа алынады. Зауыт құрылысы аяқ­талған соң үш ай көлемінде то­лықтай іске қосылып, сынақ мер­зімінен өтеді. Осыдан кейін «Ақ қамыстың» түйіршіктелген биоотындары экспортқа шы­ғарыла бастайды.  Ал Қазақ­стандағы жылу электр стан­саларының «асқазаны» қатты отын –  көмірге лайықталған­дықтан, мұндай «жұмсақ, жеңсік асты қорытуға» әзір дайын емес.   
– Қазақстандағы жылу электр стансалары  осыдан жарты ғасыр бұрын  салынған. Бірақ соңғы жылдары көмір емес, мазут, көгілдір отынды  қолдана бастады. Көгілдір отын – газды  қолданған жерде биоотынды да кәдеге асыру қиын емес. Тек біраз қондыр­ғы­ларды жаңартса болғаны. Қазір ТМД елдерінде Ресей ЖЭС жаппай газды, жекелеген стан­саларды биоотынды қолдануды тәжірибеге енгізе бастады.  Ше­телдерде биоотын қолданатын жылу электр стансаларына мем­лекет дотация береді. Көмірден көмірқышқыл газы 78 пайыз бөлінсе, биоотыннан бөлінетіні 0 пайыз. Мысалы, Швецияда, Нидерландияда кейбір көлік түрлері жанар-жағармаймен емес, биогазбен жүреді.  Табиғатта әрбір биоқосындыдан биогаз алуға болатын көрінеді. Ол ағаш ұнтағы, қамыс құрағында, тіпті ағаш жапырағында да болады. Соның ішінде қалдығы аз ағаш ұнтағы екен. Бірақ ағашты өсіріп, одан өнім алғанша біраз уақыт өтеді. Сондықтан ағашқа балама ретінде кәдімгі қамыс таңдалып алынған. Себебі қамыс өсімтал, әрі жерді суландыратын да қасиеті бар,– дейді Аян Темірәлі.
О баста қамыстан дайын­далатын биоотын түріне  Еуропа елдері де үркіп қараған. Себебі бұрын-соңды мұндай өнім түрін ұсынғандар болмапты.  Одан бө­лек жылу электр стансаларының қондырғылары өнімнің мұндай түріне лайықталмаған. Басқаша айтқанда, еуропалық жылу жүйелерінің «асқазаны»  ондай қондырғыны қорытуға сол кезде дайын болмаған көрінеді. Бірақ арнайы сараптамадан өткізген соң жылу жүйелерінің қон­дыр­ғыларын қайта жасақтаған. Өнімнің бәрін шетелдерге, соның ішінде Польша, Германия, Швеция, Нидерланды мем­ле­кеттеріне экспорттау жоспар­ланып отыр. Қазірдің өзінде осы мемлекеттерге біздің тауарды жеткізіп беретін үш трейдер ком­паниямен алдын ала сатып алу хаттамасы жасалған. Қамыстан түйіршіктелген отын өндіретін зауыт құрылысы мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтіп, жергілікті қоршаған ортаға зияны жоқтығы дәлелденген сараптама алыныпты. БҰҰ шеңберіндегі Киото хаттамасы бойынша ауаға шығарылатын көмір қышқыл газының ең төменгі мөлшері 0,7 пайыз болса, алдағы жылдың бірінші тоқсанында іске қосы­латын зауыттікі – 00,6 пайыз. Бұл қамыстан түйіршіктелген биоотын шығаратын зауыттың экологияға тигізер зардабы болмайды деуге негіз қалайтын секілді. Бүгінгі таңда адамзатты алаңдататын мәселе көбейді. Соның бірі – жа­һандық жылыну. Бұл климаттың өзгеруімен тікелей байланысты болып отырғанын ғалымдар жоқ­қа шығармайды. Мұның зардабы орасан болатындығы да әлемнің барша елін алаңдатып отыр.  

Ғалымдар не дейді?
 Ғалымдар жаһандық жы­лынуды атмосферадағы парниктік газдар қосындысының артуымен тығыз байланыстырады. Адам­затқа орасан зор зардабы болуы мүмкін осындай көкейкесті мәселелерге БҰҰ алғаш рет 1992 жылы алаңдаушылық білдірген екен. Сол жылы беделі биік, сөзі өтімді бұл ұйым Рио-де-Жан­ей­родағы «Жер саммитінде» кли­маттың өзгеруі туралы негіз­де­мелік конвенцияны қабылдапты. Климаттың өзгеру мәселелерімен күрес жөніндегі жалпы қағидаттар мен шаралар туралы осы құжатқа әлемнің 180-нен аса елі қол қой­ған. Осы келісімге қосымша ре­тінде 1997 жылы Киотода пар­никтік газдардың шығарылуын азайту жөнінде Киото хаттамасы да қабылданды. Ал парниктік газдарды (СО2) шығару деңгейін қысқарту тас көмір, мазут, дизель отыны, бензин секілді дәстүрлі отын түрлерінің алмастырғышы ретінде биоотынды қолдану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бізге парниктік газдарды шы­ға­ратын отындарды алмастыратын биоотын шығару идеясы осындай әлемдік проблеманың оң ше­ші­луіне үлес қосудан туындады. Айт­қандай, Қазақстан да Киото хаттамасын қолдайды. Бұл хаттама біздің елімізде 2009 жылы ра­ти­фикацияланды. Осыған бай­ла­нысты халықаралық деңгейде Қазақстан үш маңызды шешім қабылдады. Оның бірі, әрине, Киото хаттамасы аясында Мар­ракеш шешімі болса, екіншіден, Найроби шешімі негізінде Қа­зақстан үшін 1992 жылғы базалық көрсеткіштер анықталады. Үшін­шіден, Познан шешімі аясында Қазақстан өзіне 2008-2012 жылдар аралығында парниктік газ шыға­рындылары көлемін 1992 жылғы деңгейден асырмау туралы ерікті міндеттеме қабылдаған.
Сөйтіп, біздің елімізде 2020 жылға дейін парниктік газдарды шығаруды төмендету бағытында бірнеше шара қабылданатындығы белгілі болып отыр. Бұл мәселеден әлем елдері де тысқары қалмау ниетін танытқан. Мәселен, Еу­роодақ 2020 жылға қарай пар­никтік газдарды 1990 жылғы дең­­гейден 20-30 пайызға тө­мендетуді жоспарлаған. Бұл көр­сеткіш Жапонияда 2005 жылдан бері 15 пайызға, Канадада 2006 жылғыдан 20 пайызға, Ресейде 1990 жылғыдан – 15, Украинада 20 пайызға, АҚШ-та 2005 жыл­ғыдан 14-18 пайызға дейін тө­мендету жоспарланып отыр. Ал Еуроодақ елдері парниктік газ­дарды 2050 жылға қарай 2009 жылғы деңгейден 80 пайызға дейін төмендетуді көздепті. Біздің елімізде парниктік газдарды шығару 1992 жылғы базалық көр­сеткіштер деңгейінен 2020 жылы 15 пайызға, 2050 жылы 25 пайызға төмендетілетіні жоспарланғанын ескерсек, түйіршіктелген био­отынға сұраныстың артатындығы күмән туғызбайды. Аян Темір­әлінің айтуынша, «Ақ қамыстың» түйіршіктелген биоотынын жылу-электр орталықтарында пай­да­лануға болады. Басқаша айтқанда, бұл жылу-электр орталықтарының пештерінде жағылатын мазут секілді,  парниктік газды көп шы­ғаратын отынды алмастыруға тап­тырмайтын отын көзі болмақ. Қазақстаннан алғаш шығарылғалы отырған түйіршіктелген био­отын­ға Польша, Германия, Швеция, Нидерланды елдерінен қызы­ғушылық болғанына қа­ра­ғанда, бұл өнім еліміздің экспорттық әлеуетін арт­тыратындығы даусыз. Демек, бұл өнімнің келешектің қуат көзіне айналатындығы дау тудырмаса керек. Бәлкім, бұл өнімді ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесіне қоюға да болатын шығар.